Fəlsəfə, onun predmeti və cəmiyyətdə rolu

 1.         Fəlsəfə ən geniş elim sahələrindən biridir. Əvvəllər o, “elmlər elmi” adlandırılmış, empirik və nəzəri biliyin müxtəlif sahələrini ehtiva etmişdir. Mükəmməl dünyagörüşü, dünyanın dərk etməyin xüsusi forması, varlıgın ümumi prinsiplərinə dair baxışlar  sistemi olan fəlsəfə, həmdə ən yaxşı nəzəri təfəkkür məktəbidir. Dünyanın mahiyyətini, həyatın mənasını, “görünənlərdə görünməyənləri” məntiqi cəhətdən səmərəli yolla anlamaq təlabatından doğan elm, təxminən iki  min beş yüz il bundan əvvəl Qədim Şərqdə- Misirdə, Babilistanda, Çində, Hindistanda təşəkkül tapmış, e.ə. 7- 6 –cı əsirlərdə Antik yunanıstanda klassik forma kəsb etmisdir.

            “Fəlsəfə nədir?” – sualı özlüyündə mürəkkəb və çox mənalı olduğundan, hətta, görkəmli zəka sahibləri əsrlər boyu ona birbaşa cavab verə bilməmişlər. İlk dəfə “fəlsəfə” sözünü  yunan mütəfəkkiri Pifaqor işlətmiş və şan – şöhrət dalınca qaçmayan,  həqiqəti dərk etməyi özünə şərəfli peşə seçən dərin düşüncəli adamı nəzərdə tuturdu. “Fəlsəfə” istilahının şərhi və onun Avropa mədəniyyətinə möhkəmləndirilməsi Platonun adı ilə bağlıdır. O, fəlsəfəni tamın, ümuminin dərk edilməsi kimi zənn etmişdir. Sokrat və onun şagirdləri isə fəlsəfəni həqiqətə məhəbbət elimi kimi qiymətləndirmişlər. Bir çox yunan alimləri fəlsəfəni əqlin tələblərinə uyğun olaraq xoşbəxt yaşamağ sənəti,  xeyirxahlığ mücəssəməsi, qanunların “ixtirası” hesab etmişlər. Aristotel  fəlsəfəni “başlanğıclar haqqında elm”, biliklərin unversal sistemi kimi  səciyyələndirmidir. İlk dəfə olaraq o, mühüm fəlsəfi anlayışların və problemlərin sistemli nəzəri şərhini vermişdir.

“Fəlsəfə” etimaloji baxımdan yunanca “phileo” – “sevirəm” , “sofya” – “hikmət” sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib, mənası “hikmət sevmək” deməkdir.Orta əsrlərin  ərəb dilli – Şərq alimləri etiraf ediblərki, “hikmət sevərlik” mənasında fəlsəfə istilahı yunanlara məxsusdur. Həmin münasibətlə Əbunəsr Əl-Fərabi yazıb: “Bu elm, deyirlər, qədimdə iraq əhli olan kildanilər mövcüd imiş, sonra Misir əhlinə, ondan yunanlarda, daha sonra assurilərə və nəhayət ərəblərə keçmişdir.  Həmin elmin bütün məzmunu öz ifadəsini yunan dilində tapmış,  sonra assuri dilinə daha sonra ərəb dilinə cevrilmişdir. Yunanlarda bu elmə yiyələnmiş kəslər onu mütləq sürətdə hikmət və ən əzəli hikmət onu qazanmağı və ona vərdiş etməyi isə fəlsəfə adlandırmışlar. Bununla əzəmətli hikmətə rəğbəti, onu sevərliyi nəzərdə  tuturlar.

Göründüyü kimi hikmət sözü fəlsəfənin mənasını anlamağın açarını verir. Görkəmli Azərbaycan alimi  və filasofu Nəsrəddin Tusi məşur “Əxlaqi- Nasir” əsərində hikmətin mənasını belə izah edir: “Mərifət sahibləri arasında hər seyi olduğu kimi dərk etməyə, hər şeyi lazimi səviyyədə yerinə yetirməyə hikmət deyilir; bunun nəticəsində insanın mənəviyyatı mümkün qədər təkmilləşməli, arzu edilən səviyyəyə yüksəlməlidir”.Hikmət sevən,  onu bilən və təbliğ edən pirani  şəxslər, adətən müdrik adlandırılıblar. Fəlsəfənin təşəküllü də elə bilavasitə müdriklərlə bağlıdır.  Qədim yunanaların müdriklik ilahisi Afinanın əzəmətli təsvirində zəhimli bayquş təsviri xüsusi diqqəti cəlb edir. Bu qaranlıqda yaxşı görmək, iti, həmdə səssiz və manesiz uçmaq qabiliyyəti ilə seçilir. Bu rəmzi təsvirə görə həyatın əbədi , çətin, qaranlıq suallarına cavab verə bilən müdriklik qabilyyəti iti ağıla, səhmanlı təfəkkürə, uzaqgörənliyə malik şəxslərə nəsib ola bilər. Müdriklərin zəkası tarix boyu həqiqəti və varlığın mənasını dərk etmək istəyənlərin yolunu işıqlandırmışdir.

Müdriklik qədim dünyanın ən şərəfli peşələrindən sayılıb. Antiq Yunanıstanda natiqliyi, siyasəti, idarəciliyi, və s. kamil bilən, onları başqalarına öyrədən müəllimlərə sofistlər deyilirdi. Sofistlərə görə hikməti sevmək, kamilliyə can atmaq insan xislətinə daxilən xas olan əlamətdir. Bu səbəbdən də onlar diqqəti təbiətdən, kosmosdan insana doğru yönəltmiş, insanı “hər şeyin meyarı” hesab etmiş, onun həyatını, əməli və idrakı fəaliyyətini öyrənməyi üstün tutmuşlar. Azərbaycanın ilk müdrikləri – qədim mağlarda bu cəhətdən fərqləniblər. Qədim Şərq də hec də yunanlar kimi filosof  deyilmirdi. Məsələn, Çində fəlsəfənin tarixi çox qədim olsada, həmin istilahın özü burada 19-cu əsrdən geniş yayılmağa başlamışdır. Yaxud “Avesta” da “filosof” yox, “müdrik adamlar”  “müdrikliyə çatdıran” sözlərinə daha çox rast gəlmək olar.

Ən qədim fəlsəfə tarixinin müəllifi Diogen Laertli “Məhşur filosofların həyatı, təlimləri  və deyimləri haqqında” əsərində İran mağlarının insan, cəmiyyət, ədalət, xeyirxahlıq haqqında fiirlərini yunan filosoflarına böyük təsir göstərdiyini qeyd etmişdir. Deyilənlər bele bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, Fəlsəfənin mənbəyi indiyədək iddia edildiyi kimi Antik Yunanıstanla deyil, Qədim Şərqlə bağlıdır. Ümumidünya tarixi prosesi idealizim mövqeyindən izah edən Hegel bildirmişdir ki, mütləq ruh şərqdən qərbə doğru hərəkət etmiş, onun qədəm qoytduğu cəmiyyət çiçəklənmişdir.

Fəlsəfənin təməlində müdriklik dursada, ənənəvi müdrikliklə filosof eyni deyildir, tarixən müdriklik qədimdir. Qəbilədə tayfalar da yazının yaranmadığı bir dövrdə meydana çıxan yaranan həyat problemlərinin həlli, təbiət hadisələrinin izahı zəruri bilik tələb edirdi. Bu i şdə böyük həyat təcrübəsinə, güclü yaddaşa, iti hafizəyə, malik olan müdrik adamlar köməyə gəlirdilər. Müdriklər həyatda, təcrubədən topladıqları bilikləri sonrakı nəsilə vermişlər. İbtidai cəmiyyət üçün ənənəvi olan müdriklik mahiyətcə mühafizəkar olub. Lakin ibtidai icmadan sinifli sivlizasiyaya keçid prosesində insanlar arası münasibətlərin dəyişilməsi, sonraki tarixi dönüşlər- şəhərlərin meydana gəlməsi,  yazının yaranması və s. hadisələrin  inkişafına ciddi təsir göstərir. İnsanların ətraf aləmə təsiri artdınca görüş dairəsi genişlənir, dünyaya münasibati dəyişir. Bütün bunlar inasanın fəaliyyətinə onun mənəvi aləminə yeni yanaşma tərzi tələb edir. Bu səbəbdən də yeni tipli müdriklər-filosoflar meydana gəlir.

Kollektiv təcrübəni tayfa birliyini ifadə edən müdriklərdən fərqli olaraq fəlsəfə fərdi- şəxsi sistemli- nəzəri bilikdir. Hər bir fəlsəfi təlimdə onun banisinin özünəməxsus izləri olur. Filosof bir tərəfdən əsrlər boyu yığılmış müdrik təsəvvürləri toplayır, öz təfəkkür suzgəcindən keçirir, onlara tənqidi yanaşır və yeni dünya anlamı yaradır. Fəlsəfənin yaranması nəzəri biliyin yaranması demək idi. Fəlsəfi təfəkkür dünyanı öz əsasında vəhdətdə anlamaq, insanın təbiətini, taleyini, həyatını, yeni tərzdə düşünüb dərk etmək səylərini təmsil edir

            Dərin biliyə və savada malik olan filosoflar dünya və insan haqqında söylədikləri kəlamları, yazdıqları əsərləri ilə dünyanı özlərinə məxsus şəkildə izah etmişlər. İki min beş yüz illik fəlsəfə tarixində çoxlu məktəblərin, istiqamət və cərəyanların yaranması təsadüfi deyildir. Dünya fəlsəfə mədəniyyəti bu yolla formalaşıb inkişaf etmişdir. Beləliklə müdriklik üzərində yüksələn fəlsəfə bəşər düşüncəsinin ən böyük nailiyyətlərindən birinə çevrilmişdir.

Fəlsəfənin başlıca mənası əsasən dünya görüşü məsələlərinin qoyuluşunda və onlara dair  cavabların axtarılmasıdır. Bunların mənimsənilməsinin insanlar üçün həyati əhəmiyyəti mühümdür. İstər təbiətdə istərsədə cəmiyyətdə baş verən hadisələrin fəlsəfi anlamı tarix boyu gərəkli olmuşdur. İndiki elmi-texniki tərəqqi şəraitində bu həmişəkindən daha vacibdir. Fəlsəfə izah etməli olduğu məsələlərin bir dəfəlik həllini izah etmir. Onun əsas mahiyyəti həqiqəti dərk etməyin əbədi axtarışında olmasıdır. Təbiət elmləri – fizika, riyaziyyat, kimya və s. məsələnin son və bitmiş həllini axtarır. Lakin varlığa, təfəkkürə, həyata, mənəvi dəyərlərə və s. aid məsələlərin birdəfəlik həllini vermək qeyri- mümkundur. Onlar daima geniş müzakirə və mübahisələr obyekti olmuş və olacaqdir. Belə sualların araşdırılması fəlsəfənin işidir. Fəlsəfə həmdə “əbədi məsələlərin” dərk olunmasının prinsip və metodlarını içləyib hazirlayır. Bu çəhətdən müasir dünyaya üzünü tutan fəlsəfə xüsusi maraq doğurur.

            Dünya, kainat nece qurulub, Varlığın, təbiətin mahiyyətini təşkil edən nədir? Mənəvi və maddinin, ideal və real olanın bir-birinə münasibəti necedir? İnasanın dünyadakı yeri nədən ibarətdir? O, dünyanı dərk etməyə və dəyişdirməyə qadirdimi?  Həqiqqət nədir? Xeyir və Şər, gözəllik və eybəcərlik nə deməkdir? İnsan zəkasını hər zaman düşündürən bu kimi əbədi suallar insanın dünyadakı mövqeyini müəyyən etmək zərurətindən irəli gəlir. Yarandığı gündən indiyədək fəlsəfə bu bu çür başlıca dünya görüşü mahiyyətli suallara cavab verməyə çalışıb. Dünyagörüşü problemlərinə şüurlu münasibət isə insanın fəaliyyətini, mənəviyyatını formalaşdıran amildir. Bu baxımdan fəlsəfənin əhəmiyyəti  təkzibolunmazdir.

Fəlsəfə öz məzmunu və forması etibarı ilə spesifik dünya görüşüdür, təbiətə, cəmiyyətə, insana ən ümumi nəzəri baxışlar sistemidir. O, insanlaraın sosial-siyasi, əxlaqi-etik, elmi-təbii, yönümlərini əsas pirinsiplərini işləyib hazırlamaqla, onların fəaliyyətinə düzgün istiqamət verir. İnasanların ətraf aləmə dair baxışları heçdə həmişə eyni olmur. Bunlardan bir çoxu nəzəri cəhətdən düşünülməmiş və əsaslandırilmamış, ziddiyyətli təsəvvürlərdən ibarət olur. Fəlsəfə öz pirinsip və nəticələrini sadəcə olaraq elan etmir, onları nəzəri- məntiqi cəhətdən əsaslandırır, subuta yetirir.

            Dünyada baş verən hadisələri dərk etmək, həyat fəaliyyətin mənasını başa düşmək, onu qiymətləndirmək üçün geniş bilik dairəsi, müəyyən dünyagörüşü tələb olunur. Çoxcehətli və mürəkkəb mənəvi hadisə olan dünyagörüş insan həyatını, praktikasının müxtəlif sahələrində formalaşır. “Dünyagörüşü” və “fəlsəfə” anlayışları bir-bir ilə qırılmaz bağlıdır. Fəlsəfə dünaygörüşə  daxil olan mənəvi törəmələrdən biridir. Qeyd olunduğu kimi, dünyagörüşü problemlərinin qoyuluşu və həllində onun rolu böyükdür. Buna görədə fəlsəfənin mənşəyi və mahiyyətini, predimet və vəzifələrini bilmək üçün dünyagörüşünün özünün nə olması məsələsi üzərində dayanmaq lazımdır.

Dünyagörüsıi - mürəkkəb, yekcins olmayan, çoxcəhətli və ziddiyyətli sosıal-mənəvi və emosional-psixoloji fenomendir. Onun elmi, fəlsəfi, ümumbəşəri, milli, sosial-sinfi, siyasi, mənəvi, dini, ateist, esletik və digər çalarları vardır. Dünyagörüşü - insan həyatının özünəməxsus yol göstəricisi, şəxsiyyətin həyat mövqeyini istiqamətləndirən bir növ kompasdır. Dünyagörüşü insanm gerçəkliyə münasibətini əks etdirən və onun fəaliyyətini tənzim edən ümumiləşmiş sosial-mənəvi, elmi, siyasi prinsip, norma və baxışların məcmusudur.

       Dünyagörüşün mahiyyəti, struktur komponentləri, növləri və s. haqqında fəlsəfə elmində çoxlu fikirlər söylənilməsinə baxmayaraq, bu sahədə müəyyən ziddiyyətli, mübahisəli mövqelər indi də qalır.

Dünyagörüşü - insanı əhatə edən dünya haqqında, insanın özünə, təbiətə və cəmiyyətə münasibəti, onun özünün dünyada yeri və mövqeyi haqqında ümumiləşmiş görüşlər, ideallar, baxış, inam və prinsiplər sistemidir. Dünyagörüşü - fərdin, sosial qrupun, sinfin, bütövlükdə cəmiyyətin gerçəkliyə münasibəti və fəaliyyət istiqamətini müəyyən edən baxışlardır, ideya və normalardır. Başqa sözlə, dünyagörüşü - obyektiv dünyaya və orada insanın yeri və roluna aid baxışlardır. Bunlar elə baxışlardır ki, onlar insanın həyat mövqeyini, əqidəsini, ideya, idrak və fəaliyyətini, sərvət meylini əsaslandırır və istiqamətləndirir.

Dünyagörüşü - təbiət, cəmiyyət və təfəkkürün hadisə və proseslərı, inkişaf və hərəkətverici qüvvələri haqqında ümumiləşmiş elmi, fəlsəfi, siyasi, dini, ateist, əxlaqi, estetik və s. baxışların ifadəsidir. Dünyagörüşün predmetində insan durur.

Bir sıra filosofların qeyd etdiyi kimi, dünyagörüşün mahiyyətini aydın başa düşmək üçün onun obyektini və predmetini fərqləndirmək lazımdır. Dünyagörüşün obyeklini bütövlükdə dünya, varlıq təşkil edir. Dünyagörüşün predmetini isə təbiət aləmi ilə insan aləminin qarşılıqlı münasibəti və həmin münasibətlərdən yaranan ideya və baxışların sistemi təşkil edir. «Onunla» (dünya binası) «bız» (insanlar) arasındakı qarşılıqlı münasibət dünyagörüşün predmetini və ya əsas məsələsini təşkil edir.

Dünyagörüşün strukturu zəngin və mürəkkəbdir. Gerçəkliyin mənimsənilməsi səviyyəsinə, elmi əsaslandırılması dərəcəsinə uyğun olaraq hər bir dünyagörüşün iki səviyyəsi vardır:

1) Dünyagörüşün adi şüur səviyyəsinə uyğun gələn sağlam düşüncə, hissi-obrazlı təfəkkürə, mifoloji təsəvvürlərə və gündəlik təcrübi biliyə əsaslanan empirik-kütləvi (və ya adi-gündəlik) səviyyəsi. Bu səviyyədə dünyagörüşü sağlam təcrübəvi biliyə istinad edib, çox vaxt faydalı və müsbət olsa da, ziddiyyətlərdən, məhdudluqlardan azad deyildir. Bu səviyyədə dünyagörüşü üçün tərəddüdlər, inamsızlıq və s. xasdır.

2) Elmi-nəzəri dünyagörüşü səviyyəsi. Dünyanın həqiqi təbii-elmi mənzərəsinə və fəlsəfəyə istinad edən dünyagörüşü məhz elmi-nəzəri dünyagörüşü səviyyəsinə misal ola bilər.

Dünyagörüşü strukturca inteqral mütəşəkkillikdir. Burada əsas cəhət onun struktur komponentlərini sintezinin, birliyinin əldə edilməsidir. Bu mənada dünyagörüşü gerçəklik haqqında ancaq biliklərin toplusu deyildir. Dünyagörüşdə ideallar, əqidə, fəaliyyətdə müəyyən rol oynayır. Lakin bitkin dünyagörüşü belə komponentlərin vəhdəti, sintezi əsasında yaranır, bilik, sərvətlər, həyat oriyentiri (meyli), əqidə və fəaliyyəti birləşdirərək insana nəzəri və əməli fəaliyyət üçün qüdrətli bir silah verir.

       Dünyagörüşün strukturunda dünyanı dərketmə prosesinin müxtəlif səviyyələrini əks etdirən dünyaduyumu, dünyanıqavrama, dünyanıanlama kateqoriyaları da fərqləndirilmişdir. Bu anlayışlara dünyagörüşün formalaşması mərhələləri də demək olar. Ümumiyyətlə, insan idrakının əsasında duyğu, hiss üzvlərinin (görmə, eşitmə, iybilmə, dadbilmə, lamisə) verdiyi məlumatlar seyr müşahidə durduğu kimi, dünyagörüşün də əsasında dünyaduyumu durur. Dünyaduyumu gerçəkliyin bu və ya digər konkret tərəf və cəhətləri, xüsusilə onun zahiri təzahürləri haqqında əldə edilən hiss, əhval-ruhiyyə, baxış, duyumdur. Bu mərhələdə predmetin konkret, ayrı-ayrı cəhətləri haqqında görüşlər, hisslər, emosional hal - dünyaduyumu formalaşır.

       Dünyanı qavrama isə predmet və hadısəni hissi bütöv halında qavrama mərhələsidir, gerçəklik haqqında qavranılan baxışlar, hisslər və təsəvvürlərin məcmusudur, dünyanı dərketməyə aparan yoldur. Deməli, hisslər və əhval-ruhiyyə səviyyəsində dünyagörüşün emosional-psixoloji cəhətini dünyaduyumu, gerçəkliym hissi bütövünün əyanı təsəvvürlər əsasında hissi-obrazlı qavranılmasını isə dünyanıqavrama təşkil edir. Məhz duyma və qavramanın nəticəsində alınmış informasiyaların təhlili, ümumiləşdirilməsi yolu ilə anlayışlar, mühakimələr, əqli nəticələr, ümumi nəzəri baxışlar yaradılır, dünyagörüşün ıdraki-intellektual səviyyəsi olan dünyanıanlaına baş verir. Dünyagörüşdə hər üç ünsür - dünyaduyumu, dünyanıqavrama, dünyanıanlama vəhdət təşkil edir.

Dünyagörüşü öz məzmununa daxil olan münasibətlər («təbiət-insan münasibətləri», «cəmiyyət-insan münasibətləri», «subyekt-obyekt münasibətləri» və s.) əsasında, xüsusilə aşağıdakı struktur komponentlərini üzvi vəhdətdə birləşdirir.

1)    Həmin  münasibətlərin  doğurduğu  və  gerçəklikdə sınanıb ümumiləşdirilmiş biliklər sistemi. Gerçəklik haqqında dünyagörüşü   xarakterli   ümumiləşmiş   biliklər   sisteminin yaranmasında, həqiqətə doğru can atılmasında, sosial-fəlsəfi elmlərlə  (fəlsəfə,  etika,  tarix,  siyasi  iqtisad və  s.) yanaşı, dünyanın həqiqi təbii-elmi mənzərəsini verən xüsusi elmlər də (təbiətşünaslıq, texniki, insanşünaslıq elmləri və s.) iştirak edir.

2)    Dünyagörüşün  struktur komponentlərindən  biri  də bəşəri sərvətlərlə (dəyərlərlə) dünyagörüşün ümumi ideyaları və prinsiplərinin qovuşması,  onlarla şərtlənməsidir.   Bəşəri
mənəvi sərvətlərə (xeyirxahlıq, insanpərvərlik, vicdan, şərəf, vətənpərvərlik və  s.) uyğun  gəlməyən və  ya onlara qarşı çevrilmiş heç bir ideya və prinsıp dünyagörüşü amilinə çevrilə
bilməz.

       3) Dünyagörüşün digər mühüm struktur komponenti olan əqidə  formalaşdırlmasında,  alınmış biliyin  əqidəyə  çevrilməsində müasir elmi-texniki nailiyyətlərin həyata, istehsalata
tətbiqi, onların sosial-mənəvi nəticələri mühüm rol oynayır. Əqidə isə əhval-ruhiyyə, iradə və hisslərlə daha çox bağlı olduğundan şəxsiyyətin mənəvi aləminə daha ciddi daxil olur, onu sosial fəallığa və yaradıcılığa sövq edir. Əqidə üçün meyar -  insan  fəaliyyətidir.   Biliyin,  ictimai   şüurun  dünyagörüşə çevrilməsi üçün onlar əqidə xarakteri kəsb etməlidir. Əqidə - insanın   həyat  fəaliyyətində   rəhbər  tutduğu  prinsip  və idealların     həqiqiliyinə,     doğruluğuna  dərindən     və əsaslandırılmış inamdır, heç vaxt dönmədən, dərin, daxili inamdır.   Bu  isə  o deməkdir  ki,   şəxsiyyət  öz  ideya və əməllərinin doğruluğuna heç bir tərəddüd göstərmədən inanmalıdır. Möhkəm əqidə formalaşmasında isə insana düzgün ideallar, sosial-sinfi məqsədlər verilməlidir. Həmin sosıal-siyasi, mənəvi ideallar əsasında dünya haqqında baxışlar qiymətləndirilir, bilik əqidəyə çevrilir, dünyagörüşü xarakteri alır.

4) Dünyagörüşün struktur komponentləri sırasında fəaliyyət (qiymətləndirmə) də mühüm yer tutur. Dünyagörüşü ancaq insan fəaliyyəti ilə öz prinsip və ideyalarını maddiləşdirir, həyata keçirir. Məhz fəaliyyət prosesində dünyagörüşün bəşəri sərvətlərə (dəyərlərə) və sosial-mənəvi məqsədlərə uyğunluğu təmin olunur. Şəxsiyyət hadisələri öz dünyagörüşü baxımından qiymətləndirir və ona uyğun fəaliyyət göstərir.

Dünyagörüşün məzmunundan aydın olur ki, onun iki əsas sahəsi və ya aspekti vardır: təbii gerçəkliyə insan münasibətinin inikası olan təbii-elmi ideyalar və sosial-ictimai gerçəkliyə insan münasibətini əks etdirən siyasi, iqtisadi, mənəvi və s. baxışlar. Bu cəhətlərə dünyagörüşün təbii-inlellektual və sosial-qnoseoloji aspektləri də göstərmək olar. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, çox vaxt dünyagörüşü problemləri öyrənilərkən əsas diqqət birinci aspektə verilmiş, ikinci istiqamət isə əsasən diqqətdən kənarda qalmışdır. Dünyagörüşünü özünün inkişaf ardıcıllığı, in`ikas dərinliyi, əsaslandırılmış olub-olmaması cəhətdən ən ümumi şəkildə dörd mühüm tarixi növə ayırmaq olar: mifoloji, dini, elmi, fəlsəfi.

2. Fəlsəfə gerçəkliyin nəzəri mənimsənilməsinin spesfik usulu kimi birdən-birə, boş yerdən, hecdən yaranmamışdir. Onun təşəkkül tapmasının öz tarixi, sosial-iqtisadi köküləri, ideya qaynaqları vardır. Beləki inasanlar ilk dəfə onları əhatə edən ətraf aləmin necəliyi, şeylərin təbiəti hadisələrin səbəbi haqqında düşünməyə başlayan andan fəlsəfənin də tarixi başlamışdir. Bunun üçün bəşər idrakı çox ziddioyyətli və mürəkkəb bir təkamül yolu keçməli olmuşdur. Həmin yol öz başlanğıcını dünyanın mifoloyi və dini anlamından götrülmüşdür.

Mifologiya (“mifos” yunanca rəvayət, əfsanə, nağıl, dastan, “logos” – söz, anlayış, təlim) ictimai inkişafın ibtidai mərhələsi üçün səciyyəvi olan dünyagörüşü, ictimai şüurun ilkin formasıdır. Mifologiya miflər haqqında elmə, təlimə deyilir. Dilimizdə mifin qarşılığı “əsatir” sözüdür. Mif dünyanın yaranması, təbiət hadisələri, allahlar, qəhramanlar, qedim xalqların adət-ənələri, etiqadları haqqınada möcüzəli əfsanəyə rəvayətə deyilir. Dünyanın hər bir xalqının özünəməxsus  mifləri olmüşdur. Mif yaradıcılığı bəşəriyyətin mədəni inkişaf tarixində çox əhəmiyyətli hadisədir. İbtidai cəmiyyət adamının dünyanı anlıayıb dərk edməsində onun mühüm rolu olmuşdur. O, həmdə bəşər övladının özünü tanımasının ilkin nümunəsidir. Təsadüfü deyilki, mifologiya qədim mədəniyyətin, incəsənətin “ana qucaqı”, beşiyi adlandırılmışdır. Dünya hadisələrinin mifoloji izahı, mifik təfəkürün formalaşması dünyanın xaotik mənzərəsi haqqındakı korbəbi təsəvvürlərdən onun hormonik qaydalarına dair bəsit inanclara keçid dövründə təsadüf edir. Məhz həmin prosesdə insan şüurunda nə isə fəvqalədə bir yaradıcının varlığına inam oyanır.

Mif qədim insanların şüurunda gercəkliyin primitiv, fantastik inikası, onların təbiət, cəmiyyət sirləri qarşısında heyrətinin obrazlı – bədin təcəssümüdür. İnsanın təbiətlə,  ətraf aləm hadisələri ilə gündəlik təması onun mifik şüurunun formalaşmasına əsas olmuşdur. Qədim insan dünyada baş verən və onu heyrətə gətirən hadisələrə, təbii fəlakətlərə, ölümlə və i.a. rastlaşdıqca onları anlamağa can atmış, lakin dünyanın əsrarəngiz sirlərinə vara bilmədikdə sadəlövhcəsinə uyduğu rəvayətlərdən, əfsanələrdən təskinlik tapmalı olubdur. Hadisələrin anlaşılmasından öncə yarana  emosianal  halət miflərin sonraki təşəkkülünə güclü təsir göstərmişdir. Elə mifoloji təfəkkürün müqəddim şərtlərindən biri də  insanın ətraf mühitdən, onun təsirindən ayrıla bilməməsi, bədbinlik yaradan emisonal  amillərin güclü olmasıdır. Mifologiyada təbi hadisələrin insaniləşdırılması, kosmosun canlılaşdırılması, meylidə bu zəmində  yaranmışdır. Mifin emisionallığının obrazlığı onun səciyyəvi cəhətlərindəndir. Mifdə emosiyanın mühüm yer tutması onunla izah edilirki, burada insanla təbiət, subyektlə obyekt arasındakı ünsiyyət realiscəsinə deyil, mistik mənada qavranılır. Arxaik təfəkkür tipi olan mifdə məcazi məna güclü olduğundan o, fantaziya, xəyal və möcüzələr aləmi kimi çıxış edir. Mifologiyanın möcüzə sirrlərindən olan məzmununda ibtidai insanların etiqadları, həyacanları, qəlb çırpıntıları əks olunmuşdur.

            Mifologiya bəşəriyyətin uşaqlıq dövrünün fantastik, emosional bədii səlnaməsi, həyatı, dünyanı dərk etməyə başlayan, lakin gercək hadisələrlə xəyali hadisələr arasında fərq qoya bilməyən insanın dünyagörüşü kimi hər şeydən əvvəl bu insanın təbiət və cəmiyyət hadisələrinə müəyyən münasibətidir, onları duymaq, anlamaq və qiymətləndirmək qabiliyyətidir,  onun hərəkətlərini tənzimləyən bir davranış formasıdır. Zaman keçdikcı onda estetik, etik, hüquqi və s. amillər daha qabarıq nəzərə çarpır.

Qədim yunanlar allahlar və qəhramanlar haqqında yaranmış əsərləri mifologiya adlandırılmışlar. Lakin mifologiyanın mövzü dairəsi bununla məhdudlaşmır. O, daha zəngin və rəngarəngdir. Xalqların inkişaf etmiş mifoloyi sistemində kainat, dünyanın sonu, təqvim ölüm haqqında, eləcədə insanlıarın mədəni nəaliyyətlərinin odun əldə edilməsi, sənətkarlıq, əkinçilik, adət və ənənələr haqqında miflər üstünlük təşkil  edir. Bu tip miflər söz yox ki, ilkin başlanğıc, dünyanın yaranışı və quruluşu, təbiət hadisələrinin əmələ gəlməsi, dünya ahəngi və s. ilə bağlı suallara cavablar axtarmağın ibtidai səyləri kimi təşəkkül tapmışdır. Mifoloyi sistemə xas olan bütün süyetlər, inancalr, ayinlər, mərasimlər və i. a. beləcə yaranmışdır.

Mifologiya məzmun və formaca müxtəlif olduğunda görə müxtəlif məqsədlərə xidmət etmışdir. Onun köməyi ilə insan kosmosu, ətraf aləmin predmet və hadisələrini bəşərləşdirməklə, canlılandırmaqla onlara anlaşılır, heyrət və həyacanlarını dəf edir, özünə təskinlik verir, pis yaxşıdan ayırd edə bilir. Mifologiyada keçmış, gələcək və indi  uzlaşdırılır. Onun vasitəsi ilə bu vəya digər xalqın kollektiv şüuru formalaşır, nəsillərin mədəni əlaqəsi təmin edilir, cəmiyyətin mənəvi sərvətlər sistemi hifz olunur, müəyyən davranış normaları təqdir edilir. Mifik təfəkkür həmçinin özündə təbiət-cəmiyyət,  dünya-insan sistemində mövcüd olan ziddiyətlərin həlli yollarının ilkin, ibtidai axtarış cəhdlərini əks etdirir.

Mifologiya real, həyati əsaslara malik dünyaduyumudur, dünya anlamıdır. O, gercək dünyanın hadisələrini, faktlarını sadəlövhçəsinə təcəssüm etdirən, avamcasına şərh edən insan əqlinin erkən mərhələsində əmək təcrübəsi prosesində, müəyyən sosial-iqtisadı şəraitdə meydana gələn yaradıcılıqdır. İnsanların əmək və həyat təcrübəsi genişləndikcə mifoloyi fantastikanında dairəsi genişlənir.  Bəşər mənəvi mədəniyyətinin ən qədim forması kimi o, özündə əxlaq normalarını, incəsənət növlərini, dini etiqadları, siyasi baxışların, biliyin, fəlsəfənin ilkin ünsürlərini, rüşeyimlərini birləşdirir. Yalnız sonralar həmən ünsürlər müstəqil inkişaf etmişlər. Mifologiya yarandığı dövrün hər nəyi varsa hamısını özündə birləşdirən, bölünməz vahid, unversal şüur forması olmuş, müxtəlif xalqların poetik zənginliyini və müdrikliyini əks etdirmışdir. Burada dünyanın möcüzəli mifik suyetlərdə və obrazlarda verilən vahid mənzərəsində real gercəkliklə uydurma fantaziyalar, təbii ilə fövqaltəbii, biliklə inam,  ağıl ilə emosiya culğalaşır. Miflərdə dünya və insan, subyekt və obyekt, ideal və maddi, əşya və işarə, predmet və onun əlamətləri, bilik və inam, zaman və məkan münasibətləri arasında heç bir fərq qoyulmur. İnsan düşüncəsi bu fərqi sonralar müəyyən edir.

            Dünyanın yaranması və cəmiyyətin meydana gəlməsi, həyat, ölüm və s. haqqında vaxtı ilə mifologiyanın irəli sürdüyü suallara cavab axtarmaqda din və fəlsəfə başqa yolu seçirlər. Mifin, dinin, incəsənətin, fəlsəfi və elməqədərki təsəvvürlərin əvvəllər bir-bnirilə culğalaşan inkişaf yollarızaman keçdikcə bir-birindən fərqlənən müxtəlif istiqamətlərə çevrilir. Ətraf hadisələr tədricən insanlarda daha aydın təsəvvürlər yaratmağa başladıqca dünyanın mifoloji izahatı artıq onları qane  etmir. İnsan təfəkkürünün yaradıcılığa doğru inkişafı yeni mərhələyə qədəm qoyur. Dünya və həyat haqqında mif və dinlə  sıx əlaqədar, dinin ağuşunda əmələ gəlmiş ilkin fəlsəfi elməqədərki təsəvvürlər ictimai şüurun müxtəlif tipləri kimi formalaşır.

           

Din dünyagörüşün elə bir formasıdır ki, burada dünyanın anlaşılması onun ikiləşdirilməsi prinsipi əsasında mümkün sayılır.  Əbədi axirət dünyasına  və hiss üzvüləri ilə bilavasitə qavranılan real aləmə bölünən dünya dində fövqaltəbii qüvvələrin fəaliyyətinin məhsulu kimi təqdim olunur.  Dini şüura xas olan ən mühüm əlamət fövqaltəbiiliyə, fövqaltəbii varlıqlarla  real   abyektlər arasında fövqaltəbii əlaqələrə, real obyektlərin fövqaltəbii xususiyyətinə inamdır, etiqaddır. Bu mənada mifologiya ilə dinin ilk mənbələri sanki eynidir. Lakin tarixlik baxımından ictimai şüurun spesifik formasıolan din mifologiyadan sonra  meydana gəlmiş və ondan bir çox ünsürləri mənimsəmişdir.

            Fövqaltəbiilik dedikdə maddi aləmin qanunlarına tabe olmayan, səbəb və nə

Ticə əlaqələri silsiləsindən kənarda qalan şeylər nəzərdə tutulur. Fövqaltəbiilik əslində real hadisələrin, gercək varlıqların inkarı olub, onlara qarşı qoyulur. Burada mütləq, əbədi sayılan Allah sonlu, keciçi şeylərə və hadisələrə qarşı durur. Allah ideyası, Allaha şəksiz inam dində başlıcadır. Dini ehkamlarda o, hər şeyin, bütün dünyanın, təbiətin qanunlarının və insanın yeganə yaradıcısıdır. Fövqaltəbiilik ideyaları  və obrazları gercəkliyə uyğun gəlmədiyindən, onlarla uzlaşmadığından elm onların uydurma və illuziyalı olduğunu qeyd edir.  Lakin fövqaltəbiiliyə inamın bəşər tarixi boyu həmişə real əsası olmuşdur. Ancaq dini şüurda reallığın əvəz edicisi kimi xəyali mahiyyətlərin, xassə və əlaqələrin illuziyalı aləmi yaranır. Miflər, ehkamlar, nəsihətlər,  pərəstiş qaydaları, haramlar formasında  ifadə olunan fövqaltəbiiliyə münasibət, yəni onun real mövcudluğuna inam dini dünyagörüşünün əsasını təşkil edir. İnam dini şüurun mövcüdluq üsuludur. Onun zahiri forması olan sitajiş icra edilən ayinlərdə, ibadətlərdə, mərasimlərdə, riayət olunan göstərişlərdə, ehkamlarda qərarlaşan sistemdir. Təsəvvürlərdə, hisslər, emosiyalar bu bu sistemin zəruri ünsürləridir.

Dini forma və mahiyyətcə olduqca mürəkkəb təbiətə malikdir. Ateizm tərbiyəsini proqram vəzifə elan edildiyi sabiq soailizm quruculuğu şəraitində dinə birtərəfli, həmdə yanlış təriflər verilmış, o, keçmişin zərərli qalığı elan edilərək kəskin tənqid hədəfinə çevrilmişdir. Söz yox ki, dinin bəşər tarixində rolu ziddiyyətli olmuşdur. Siniflicəmiyyətlərdə dini fanatizim, mövhumat hakim qüvvələr tərəfindən cəhalət aləti kimi istifadə edilmişdir. Tarixən bəlli olan saysız-hesabsız müharibələr dinin bayrqğı altında aparılıb. Lakin dinə qiymət verilərkən ondan hansı məqsədlər naminə istifadə olunmasını deyil, onun həqiqi məziyətlərini və necəliyini əsas götürmək lazımdır.

Din mənəvi mədəniyyətin tərkib hissəsi kimi ümumibəşər sərvətlərin zənginləşməsi yolunda mühüm amildir. O, özünün ayin və mərasimləri ilə insanlar arasında məhəbbət, xeyirxahlıq, səbr, əzablara sinə gərmək, paxıllıq, nəciblik, vicdan, borc, ədalət və s. kimi müsbət keyfiyyətlərin aşılanmasına, mənəviyyatın zənginləşməsinə kömək edir.

            Din ilə fəlsəfənin yaxınlığı da məhz bundadır. Onların hər ikisi adamlarınşüuruna və davranışına təsir göstərən oxşar problemlərin həllinə səy göstərirlər. Lakin dünyagörüşün müxtəlif formaları kimi onların aralarındakı fərq olduqca böyükdür.Din kor-koranə inama, etiqada, fəlsəfə isə zəkaya, elmə əsaslanır, öz müddəalarını məntiqi-pasional cəhətdən subuta yetirir. Fəlsəfədə insanın dünyada yeri və rolu nəzəri cəhətdən aşkarlanır. Xiristanlığ və İslam kimi dünya dinlərində dünyagörüşü məsələlərinin qoyuluşu  və həlli Allahın adı ilə bağlıdır. Fəlsəfədə isə ayrı-ayrı mütəfəkkirlərin düşüncə tərzi,

əqidəsi, həyati mövqeyi, istək və arzuları zamanın tələbinin ifadəsi kimi başlıca amil hesab edilir. Etiqada əsaslanan dindən fərqli olaraq fəlsəfə dünyagörüşün intellektual cəhəti ön plana çəkilir, dünyanın və insanın zəka və rasional bilik mövqeyindən anlaşılmasına artan tələbat ifadə olunur. Bunu fəlsəfənin predmeti və funksiyalarının şərhində daha aydın körmək olar.

3.Hər bir elm kimi fəlsəfənin də öz tədqiqat obyekti, predmeti vardır. Onun obyekti varlıqdır, təbiətdir, cəmiyyətdir, insandır, real gerçəklikdir. Bunları fizika, kimya, biologiya, psixologiya və s. elmlər də öyrənir.Həmin elmlərdən fəlsəfəni fərqləndirən başlıca xususiyyət ondan ibarətdir ki, o, təbiət hadisələri, cəmiyyətin inkişafı və insan təfəkkürü üçün ümumi olan cəhətləri  və  qanunauyğunluqları tədqiq edir.

Elmlər bir-birindən öyrəndikləri obyektə görə deyil, mövzularına, yəni predmetlərinə görə fərqlənir. Elmin predmeti o deməkdir ki, o öz obyektindən ayırd etdiyi cəhətlərə hansı baxımdan, hansı nəzəri və praktiki aspektdən yanaşır. Elmin predmeti onun öz obyektinə yanaşma tərzini, tədqiqat  metodlarını müəyyən edir və müvafiq anlayışlar vasitəsilə şərh olunur. Dəqiq elmlərin predmeti yığcam olduğu halda, fəlsəfənin predmeti çox genişdir. O intellektual fəaliyyətin elə bir sahəsidir ki, onun əsasında insanın dünyaya başlıca münasibətləri durur.                                                                                      İnsan   mövcudatın mahiyyəti və hadisələrin səbəbi haqqinda düşünməyə başladığı andan da fəlsəfənin tarixi başlanır.  Onun problem dairəsi, predmeti cəmiyyətin mənəvi həyatının bütün sahələrinin, elmin və nəzəri fikrin inkişafı ilə tarixən dəyişmişdir.  

Bir çox əsrlər boyu fəlsəfə elmlər elmi funksiyalarını yerinə yetirmiş, denya və insan haqqinda bütün bilikləri ehtiva etmişdir.  Riyaziyyat, fizika, coğrafiya, tarix, astranomiya, məntiq qədimdə mövcud olmamışdır. Tarixi inkişaf nəticəsində bu elmlər tədricən fəlsəfədən ayrılaraq müstəqil bilik sahəsinə  çevrilmişlər. Bunun nəticəsində tədricən fəlsəfənin problem dairəsi  müəyyənləşmiş, predmeti formalaşmışdır.       

Fəlsəfə hansı problemləri öyrənir? Onun predmeti nədən ibarətdir? Bu kimi suallara fəlsəfəyə dair mövcud olan bəzi dərsliklərdə və dərs vəsaitlərində heç də düzgün olmayan cavablar verilir. Adətən fəlsəfəyə  təbiətin, cəmiyyətin və təfəkkürün ən ümumi inkişaf  qanunları haqqında elm kimi baxılır, ona təbiətən xas olmayan “ideoloji nəzarətçi” kimi funksiya aid edilir.                                                  

Fəlsəfənin problem dairəsindən, predmetindən danışmazdan əvvəl onunla elm arasındakı fərqli və oxşar cəhətlərə nəzər salmaq lazım gəlir. Fəlsəfə ciddi mənada fizika, kimya, biologiya, astronomiya kimi elm deyildir. Bu elmlər dünyanı bütövlükdə deyil, onun ayrı-ayrı sahələrini xüsusi metodlar, cihazlar, müşahidələr və təcrübələr vasitəsilə öyrənirlər. Mənəvi fəaliyyətin incəsənət, siyasət, din və s.kimi əhəmiyyətli formaları da vardır. Onlardan fərqli olaraq fəlsəfənin qarşısında başqa məqsədlər, ayrılıqda heç bir elmin həll edə bilmədiyi məsələlər durur.                                                              Bununla belə fəlsəfə ilə elmin oxşar cəhətlərini inkar etmək olmaz. Elmi biliklər kimi fəlsəfi biliklər sistemlidir, ardıcıldır, mütəşəkkildir, məntiqi olaraq biri digərindən nəşət edir. Elmi biliklər kimi  fəlsəfi biliklər də isbat olunandır, inama, emosiyaya deyil, əsaslı məntiqi dəlillərə söykənirlər. Elm kimi fəlsəfə də həqiqətə can atır, real hadisələr, proseslər və münasibətlər haqqında obyektiv bilik verir.                        

Sırf elmi məsələlərin, faktların arxasında elə ciddi fəlsəfi problemlər durur ki, onları aydınlaşdırmadan bu və ya digər elmi nailiyyətlərin, kəşflərin, konsepsiya və nəzəriyyələrin əhəmiyyətini müəyyən etmək qeyri-mümkündür. Fəlsəfi problemlərin araşdırılmasının əhəmiyyəti dünya görüşün formalaşmasında daha qabarıq nəzərə çarpır. Belə ki, özünün fəaliyyətinin istiqamətini və  perspektivlərini, real məqsədlərini müəyyən etmək, başqalarının hərəkətlərinə münasibətini bildirmək, hər hansı elmi, texniki nailiyyətləri düzgün qiymətləndirmək üçün insanın ətraf dünya haqqında  müəyyən təsəvvürləri, baxışları olmalıdır. Başqa sözlə o, müəyyən dünyagörüşə malik olmalıdır.      

Fəlsəfə də xüsusi elmlər kimi müəyyən anlayışlar, kateqoriyalar və qanunlar vasitəsilə  fikri əməliyyat aparır. Lakin fəlsəfi anlayışlar və qanunlar yüksək  ümumilik səciyyəsinə malik olub, gerçəkliyin ən mühüm tərəflərini və onlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələri əks etdirir. Fəlsəfənin qanun və kateqoriyaları dünya, təbiət, cəmiyyət, onların mövcudluq və inkişaf formaları haqqında ümumi məlumat verir.Varlığın və idrakın ümumi prinsiplərinin öyrənilməsi zərurəti ictimai tələbatdan doğmuşdur. Fəlsəfi təfəkkürün tarixən birinci forması sayılan naturfəlsəfə (təbiət haqqında fəlsəfi tə`lim) beləcə yaranmışdır. İlk antik yunan mütəfəkkirləri (Fales, Asnaksimen, Anaksimandr, Parmenid və. b) əsas etibarı ilə müxtəlif təbiət hadisələrinin mənşəyini anlamağa cəhd etmişlər. Onlar dünyanın mənzərəsində kosmosu mərkəzdə götürür, insana isə mikro kosmos kimi baxırdılar.

Təbiət hadisələri haqqında xüsusi elmi təsəvvürlər toplandıqca nəzəri və tətbiqi biliklərin ayrı-ayrı sahələri arasında sədlər yaranır, riaziyyat, astranomiya, təbabət və. s fəlsəfədən ayrıldıqca onun məşğul olduğu problemlər dairəsi məhdudlaşır. Eyni zamanda fəlsəfənin predmeti və spesifikası dəyişməklə, nonun özündə mütərəqqi inkişaf “izimli” variantları, nəzəriyyələri və cərəyanları meydana gəlir. Varlıq haqqında tə`lim olan ontologiya, idrak nəzəriyyəsi kimi formalaşan qnoseologiya, məntik, etika, estetika kimi fəlsəfi fənlər beləcə meydana gəlmişdir.

Orta əsrlərdə Avropanın mədəni ən`ənələri zəminində dünyanın tamamilə başqa mənzərəsi yaranır. Allah ideyası nəzəri düşüncələrinin əsasını təşkil edir. Artıq kainatın, həyatın, insanın mənşəyi yox, onları yaradanın  obrazı diqqəıt mərkəzində götürülür. Fəlsəfə əsasən bu istiqamətdə fəaliyyət göstərməkdə olur.

İntibah və ilkin kapitalizm dövrlərində dünyanın zehni mənzərəsinin formalaşmasında mexaniki saatların, müxtəlif nəqliyyat və istehsalat maşınlarının ixtirası mühim amil oldu. XVII-XVIII əsrlərdən başlayaraq fəlsəfə ilə xüsusi emlər arasında ayırma prosesi sürətlənir, mexanika, fizika, kimya, biologiya, hüquqşünaslıq və. s elmi idrakın müsteqil sahələrinə çevrilir, elmlər sistemində fəlsəfənin mövqeyi və rolu keyfiyyətcə dəyişir. Fəlsəfə artiq xüsusi elmlərin problemlərinin həlli ilə  məşğul olmur.  Lakin xüsusi elmlər qarşısında duran və onların imkanları dairəsində həll edilə bilməyən ümumelmi, dünyagörüşü məsələlərinin tədqiqi ilə yenə də fəlsəfə məşğul olur. Belə ki, insanın dünyaya və dünyanın insana münasibətini ayrıca bir problem kimi xüsusi elmlərdən heç birisi öyrenmir. Bu problem fəlsəfənin predmetini təşkil edir. Geniş mənada fəlsəfə varlıq və şüurun, maddi və mənəvi, insan və dünyanın münasibətini, qarşılıqlı əlaqəsini, obyektiv reallığı, idrakın ən ümumi inkişaf qanunları öyrənir. Fəlsəfənin biliklər sistemində yeri və rolu aləmə ümumi və bütöv halında yanaşması ilə, müəyyən dünya görüşü verməsi ilə müəyyən olunur. Bəşər cəmiyyətinin mənəvi tərəqqisində fəlsəfə məhz dünya görüşün xüsusi forması kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Fəlsəfi dünya görüşün əsas dairəsi, “gərginlik mərkəzi” dünya və insandır. Fəlsəfə onlara əlahəddə deyil, qarşılıqlı münasibətdə baxır. “Dünya və insan” problemi fəlsəfi düşüncələrin təməlini təşkil edir. Bütün digər fəlsəfi problemlər məhz “subyekt-obyekt”, “maddi-mənəvi” problemindən nəşət edir. Mahiyyətcə olduqca geniş və çox şaxəli olan “dünya-insan” əməli olaraq istənilən fəlsəfi problemlərin ən mücərrəd, universal və ən ümumi ifadəsi kimi çıxış edir. Bu səbəbdədir ki, onu həm də fəlsəfənin əsas məsələsi adlandırırlar.

Fəlsəfənin əsas məsələsinin klassik şəkildə ilk dəfə Hekel formula etməyə çalışmışdır. Onun fikrincə, fəlsəfə şuurla varlıq arasındadır ki, əksliyi ləğv edir. Digər alman filosofu Feyerbaxa görə, fəlsəfənin bütün tarixi mənəvi olanın hissi olana münasibəti məsələsi ətrafında cərəyan edir. F.Engels isə təfəkkürün varlığa, ruhun təbiətə münasibətini hər bir fəlsəfənin əsas məsələsi kimi müəyyən etmişdir. Məhz bu məsələnin həlli müxtəlif dünya görüşlərin xarakterini müəyyən etməkdə başlıca rol oynamışdır.

Fəlsəfənin əsas məsələsinin strukturunu təşkil edən “varlıq”, “təfəkkür”, “ruh” və “təbiət” anlayışları “dünya-insan”, “maddi-mənəvi” probleminin həllinə xidmət edir. Bu məsələnin ənənəvi olaraq iki tərəfi ayırd edilir: nəyin – maddi dünyanınmı, yoxsa şüurunmu, ideyanınmı birinci və nəyin ikinci, törəmə olmasını qəbul etmək məsələnin  ontoloji ( yunanca “ontos” var olan, “logos” təlim deməkdir) tərəfidir. Bu dünyanın mahiyyəti, varlığın təbiəti haqqında təlimdir. Filosoflar bu münasibəti anlamaqda nəyi çıxış nöqtəsi götürmək baxımından iki böyük əks istiqamətə ayrılırlar. Mənəvini maddinin məhsulu hesab edən, təbiəti,materiyanı ilkin başlanğıc kimi qəbul edın filosoflar materialist (lat.  “matera” – maddi, əşyavi olan), ideyanı, şüuru, ruhu, birinci,  maddi olanı isə ondan törəmə hesab odən filosoflar idealist (yunanca “idea-fikir,təsəvvür) adlandırmışlar. Bu əks istiqamətlərin yaranması təkcə nəzəriyyə deyil, həm də sosial-iqtisadi və siyasi amillərlə bağlı olmuşdur.

Bu fəlsəfi cərəyanlardan hər birisi uzun inkişaf yolu keçmiş və müxtəlif növlərdə, formalarda təzahür etmişlər. Qədim dövrün sadəlövh materializmi, XVI-XVIII əsrlərin mexaniki-metafizik materializmi,  dialektik və tarixi materializm fəlsəfi materializmin əsas formaları sayılır.                                                                                                                    İdealizmin isə - obyektiv və subyektiv idealizm kimi iki növü məlumdur. Obyektiv idealistlər ( Platon, Hegel) insan şüurundan asılı olmadan mövcud olan və ondan əvvəl gələn “metləq ideyanı”, “mütləq ruhu” hər şeyin yaradıcısı – demiurqu hesab etmişlər. Konkret şeylərə və hadisələrə onların rəmzi təcəssümü kimi baxmışlar. Əslində “mütləq ideya” mahiyyətcə Allahın fəlsəfi təxəllüsüdür. Bu baxımdan obyektiv idealizm dinə daha çox yaxındır  və onu nəzəri cəhətdən əsaslandırır.         

Subyektiv idealistlər (C. Bergli, E. Max, R. Avenairus və b.) isə hiss üzvləri ilə dərk edilən predmetləri fərdi insan duyğularına müncər edirlər. Onların fikrincə, görünən, duyulan predmetlər insanların hissi qavrayışından kənarda mövcud deyildir, duyğuların təsəvvürlərin bir növ kombinasiyası, kompleksidir. Deməli, hər şey insanın duyğularından, hissi qavrayışından hasil edilir. İngilis filosofu C.Bergliyə görə, mövcud olmaq elə qavranılmaq deməkdir. Belə subyektiv idealist baxış olipsizm (latınca – təkcə özüm) adlanır. Lakin subyektiv idealizm insan hissindən yüksək təbiət fövqündə duran ilkin başlanğıcın, yəni Allahın mövcudluğunu qəbul edir, duyğuları Allahın iradəsini bizə çatdiran işarə, nişanə sayır.  Beləliklə də son anda o, obyektə idealizmlə cuğlaşır.

Həm matrealizm və həm də idealizm varlığın əsasında bir başlanğıcı götürən monist (yunanca –“monos”-bir) dünyagörüşdür. Fəlsəfə tarixində aləmin əsasında iki başlanğıcı, maddi və mənəvi substansiyaları (latınca-mahiyyət, cöhvər) götürən duualist (latınca-dualis ikili) fəlsəfi sistem  də mövcuddur.  Onun klassik nümayəndəsi fransız filosofu R.Dekert (XVII əsr) şüuru materiya ilə birlikdə ilkin başlanğıc kimi götürmüşdür.                                                                                                                              

Fəlsəfənin əsas məsələsinin ikinci – qnoseoloji ( yunanca qnosis – bilik, logos – təlim) adlanan tərəfi dünya və onun qanunlarının dərk olunub – olunmaması problemindən ibarətdir. Tarixən filosoflar dünyanın mahiyyətcə dərk olunması prinsipini əsaslandırmış, belə bir müddəanı qəbul etmişlər ki, təbiətdə dərk olunmaz bir şey yoxdur və təcrübədə yoxlanılmış biliklər obyektiv aləmi əks etdirən həqiqi biliklərdir. Lakin bununla yanaşı olaraq bir sıra filosoflar dünyanın prinsipcə dərkedilənliyini, biliyin obyektiv xarakterini inkar edir, insan zəkasının qüdrətini məhdudlaşdırır, inama bilik qarşısında üstünlük verirlər. Belə filosofların təbliğ etdikləri idrak nəzəriyyəsinə aqnostisizm (yunanca “a”  -  inkar, qnosis – bilik, yəni – “bilmək”) deyilir. Həmin termini ilk dəfə XIX əsr ingilis təbiətşunası Heksli işlətmişdir. Aqnostisizm dünyanın dərk edilməsini inkar edən bir nəzəriyyə kimi D.Yumun, İ.Kantın, E.Maxın və b. yaradıcılığında özünün geniş əksini tapmışdır.                          İnsan biliyinin mənbəyi və həqiqətin meyarı məsələsinin mənasını və əhəmiyyətini anlamaq baxımından fəlsəfədə müxtəlif təlimlər və cərəynlar vardır. Bunların sırasında rasionalizm, empirizm və sensualizm daha səciyyəvidir. Hərgah rasionalizm idrakda duyğuların roluna məhəl qoymayaraq əqlin, mücərrəd təfəkkürün əhəmiyyətini mütləqləşdirirsə, onun əksinə olaraq empirizm və sensualizm hissi təcrübəni və duyğuları insan biliyinin mənbəyi və meyarı hesab edir.                                

Müxtəlifliyindən asılı olmayaraq hər hansı bir fəlsəfi təlim nəticə etibarı ilə ya materializmdən, ya da idealizmdən ibarətdir. Fəlsəfənin tarixi də elə materializm və idealizmin mübarizəsi tarixidir. Mövqelərini əsaslandırmaqda elmə, təbiətşünaslığa söykənən materializm ilə dinlə müttəfiq olan idealizm arasında min illər ərzində gedən mübarizə prosesində fəlsəfə qanunauyğun olaraq inkişaf etmişdir. Təfəkkürün varlığa münasibəti məsələsi ətrafında gedən mübahisədə fəlsəfə yeni məna və forma kəsb etmişdir.                                                                                                                                  

Fəlsəfə iki min beş yüz ildir ki, yaşayır. Lakin “maddi – mənəvi” problemi əsasında qütbləşmənin dünyagörüşü əhəmiyyətini dərk etmək üçün fəlsəfənin əsrlərlə inkişafı tələb olunurdu. XVII-XVIII əsrlərdə  fəlsəfənin xüsusi fikir forması kimi bir tərəfdən dindən və digər tərəfdən konkret elmlərdən fəal sürətdə ayr;lma]a ba.lad;]; andan həmin qütbləşmə daha aydın nəzərə çarpır və prinsipial xarakter kəsb edirdi.    Buna baxmayaraq filosofların müəyyən qismi heç də həmişə varlıq ilə təfəkkürün münasibətinə  əsas dünyagörüşü məsələsi kimi baxmamışlar. İstər qədimlərdə, istərsə də indi bir çox filosoflar məhz həmin məsələni  həll etməyi özlərinin əsas vəzifəsi bilməmış, tərəqqi, azadlıq, xoşbəxtlik, gözəllik və əxlaq problemlərini ön plana çəkmişlər. Lakin “maddi-mənəvi” problemi əbədi olaraq fəlsəfənin   əsas problemi olmuş və olmaqdadır. 

Çoxcəhətli “dünya-insan” münasibəti üç əsas tipə ayrılır: idraki, praktiki, və dəyərli. Klassik alman filosofu İ.Kanta görə, ümumən fəlsəfə üçün üç sualın böyük əhəmiyyəti vardır. 1) Mən nəyi bilməliyəm? 2) Mən nə etməliyəm? 3) Mən nəyə əmin olmalıyam? Məhz həmin suallar insanın dünyaya münasibətinin yuxarıda göstərilən tiplərini ifadə edir.                                                                                                                                                   Mədəni – tarixi hadisə olan fəlsəfə olduqca çoxsahəlidir. Onun başlıca vəzifəsi hər şeydən əvvəl insan həyatının əsaslandığı və bəşər mədəniyyətinin universaliyaları adlandırılan ən ümumi ideyaları aşkar edib üzə çıxarmaqdır. Onların arasında varlıq, substantiya, materiya, ruh, şüur, idrak, nəticə, hadisə, zərurət, təsadüf və s.kimi universal fəlsəfi anlayışlar başlıcadır.                                                                      

Mədəniyyətin ən ümumi əsasları kompleksində varlığın və onun müxtəlif sahələrinin (təbiət, cəmiyyət, insan) ümumiləşdirilmiş obrazı əsas yer tutur. Burada insanın dünyaya münasibətinin digər formaları da - əməli, idraki, qiymətləndirici və s.mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Buradan da fəlsəfənin mühüm bölmələrinin və uyğun funksiyalarının adları yaranmışdır: 1) Ontologiya (varlıq haqqında təlim); 2) Qnoseologiya (idrak nəzəriyyəsi); 3) Sosiologiya (cəmiyyət haqqında təlim); 4) Praksiologiya (insanın əməli fəaliyyəti, praktika haqqında təlim); 5) Aksiologiya- insanın gerçəklikdəki predmet və hadisələri qiymətləndirməsi haqqında təlim.       

Varlığı dərk etmək, universaliyaları  şərh etmək funksiyalarından savayı fəlsəfə dünyagörüşün rasional-nəzəri forması kimi insan təcrübəsinin, əməli fəaliyyətinin bütün nəticələrini anlayışlar formasında təkmilləşdirmək və sistemləşdirmək vəzifəsini daşıyır.

Ümumiləşmiş ideya və nəzəriyyələri işləyib-hazırlamaq lap əvvəldən fəlsəfənin başlıca vəzifəsi olmuşdur. Konkret elmi biliklərin inkişafı sayəsində fəlsəfi ümumiləşdirmələr əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşmişdir. Fəlsəfə daim axtarışdadır. Köhnəlmiş fikirləri tənqid süzgəcindən keçirib varlığın və ya idrakın yeni-yeni çalarlarını aşkar edərkən fəlsəfə nəinki keçmişə, habelə indiyə və gələcəyə müraciət edir. Fəlsəfə adi praktiki və elmi bilikləri nəzəri cəhətdən ümumiləşdirir. İnsanların mədəni-tarixi həyatından fəlsəfənin funksiyalarından biri bəşəri təcrübənin bütün formalarını (əməli, idraki, aksioloji) fikrən inteqrasiyasıdır. Onların bütövlükdə fəlsəfi mənisənilməsi ahəngdar ictimai həyatı zəruri şərtidir. 

4. Fəlsəfə elmlər kompleksində mühüm yer tutur. Əvvəldən deyildiyi kimi fəlsəfə və konkret  elmlər  bir kök üzərində yüklənmiş, sonralar şaxələnmişdir. 17-18-ci əsrlər də elmin ayrı-ayrı sahələrinin formalaşması və onların fəlsəfə adlanan ümumi bilikdən ayrılması kimi  formalaşması prosesi bəşər mədəniyyəti tarixində mühüm hadisə idi. Həmin vaxtdan etibarən fəlsəfə nəzəri-elmi biliyin xüsusi forması kimi inkişaf etməyə başlayır. Fəlsəfənin bir elm kimi qərarlaşması  İ. Kantın adı ilə bağlıdır. Elmləri adətən beş böyük qrupa bölürlər: fəlsəfi elmlrə, hünanitar elnlər, təbiətşunaslıq, dəqiq və texniki elmlər. Elmlərin bele təsnifatında fəlsəfə mərkəzdə durur. Bu o deməkdirki, fəlsəfə bütün elmləri bir-biri ilə əlaqələndirən vəsilə rolunu oynayır.

Elmlər sistemində fəlsəfənin başlıca vəzifəsi başlıca vəzifəsi ondan ibarətdir ki, o, bir çox elm sahələrinin nailiyətlərini ümumiləşdirərək, təbiəti, cəmiyyəti, insanı öyrənən elmlərin bir növü inteqrasiya vasitəsi kimi çıxış edir.            

Fəlsəfənin tədqiq etdiyi problemlər müəyyən məna da  digər elmləridə maraqlandırır. Fizika, riyaziyyat, kimya, biologiya, pisxologiya, etnoqrafiya, sosiologiya, tarix, təbiət, hüquq, ədəbiyyatşunaslıq, siyasətşşunaslıq, iqtisadiyyat və s. elmlərin öyrəndiyi  proses və hadisələrin tənqidi mahiyyətcə fəlsəfi problemlərin qoyuluşuna gətirib çıxarır. Fəlsəfə onun tarixi və etika, estetika kimi sahələri nəinki, elmi –nəzəri, həm də praktik əhəmiyyətə malikdir. Elm dəyərli nəzəri əsaslara malik olduqda fayda verə bilər. Məlumdur ki, müasir elmi-texniki tərəqi şəraitində insan ibernetik qurğulardan, atom enerjisindən  istifadə etməklə, kosmosu fəth etməklə və i. a. böyük xaruqələr yaradır. Lakin elə anlarda olurki, insanın elm və texnikanın gücü ilə yaratdığı silahlar onun öz əleyhinə çevrilir. Bunun üçün faciəli Cernobil hadisəsini yada salmaq kifayətdir. Bir cəhətidə unutmaq olmaz ki, elm-texniki tərəqqi sayəsində insanın fiziki qüdrəti, onun təbiətə təsiri nə qədər artsada mənəviyyatı bir o qədər cılızlaşır. Əxlaqi nöqteyi-nəzərindən  müasir televiziya, nəqliyyat, informasiya və s. vasitələrə geniş sürətdə əhatə olunan insanla orta əsirlərin sadəli insanı müqayisə edilməzdir. Deməli, elmin unversal dəyərli  mənəvi yönümü olmalıdır. Elmin belə qiymətli dünyagörüşü əsaslarını müəyyən etmək fəlsəfi xarakter daşıyır.  Fəlsəfənin öyrəndiyi ən ümumi qanunauyğunluqlar və anlayışların elmi cəhətdən dərk olunmasının metodoloyi əsasını verir. Belə əsas xüsusi elmlərdə spesfiq forma kəsb edir.    

Elmlər öyrənilən hadisələrin mahiyyətinə nüfuz etmək imkanı verən anlayışlarla əməliyyat aparır. Xüsusi elmlərin anlayışları onların tədqiqat obyeki ilə məhdudlaşır. Riyaziyyatda “diferansial”, “inteqral”, fizikada “kütlə”, “enerji”, biologiyada “assimilasiya”, “dissimilasiya”, və i. a. kimi əsas anlayışları buna misal göstərmək olar. Lakin onlardan fərqli olaraq “varlıq”, “ziddiyyət”, “məzmun”, “inkar”, “forma”, “mahiyyət”, Təzahür”, “səbəb”, “nəticə”, və s. kimi  ən mühüm fəlsəfi  anlayışlardan bütün elmlərdə istifadə olunur. Həmin anlayışları xüsusi elmlər çərçivəsində  hərtərəfli tədqiq etmək, əlbətdə imkan xaricindədir. Eyni zamanda xarakterindən aslı olmayaraq tədqiqat prosesində fəlsəfi anlayışlara müraciət etmədən keçinmək qeyri-mümkündür. Bu bir faktdır ki, fəlsəfi təfəkkür məktəbini keçməyən alim çox vaxt  dünyagörüşü baxımından səhvlərə yol verir. Təbiətşunas alim M. Born elmi tədqiqatda fəlsəfi dünyagörüşün mühüm istiqamətverici  əhəmiyyətindən danışarkən etiraf etmişdir ki, fizika öz nəticələrinin fəlsəfi dəyərini anladıqda yaşayır.       

Öz növbəsində fəlsəfə digər elmlərə çox borcludur. Fəlsəfə məhz elmə arxalandıqda subut üçün tutarlı dəlillər tapır. Lakin insan həyatının əsas pirinsiplərini izah etmək üçün fəlsəfənin təkcə elmə müraciət etməsi kifayət deyildir. Burada inamı, əqidəni, paxıllığı, saflıqı və vicdanı hər şeydən üstün tutan dinin, gözəlliyi, eşqi və məhəbbəti vəsf edən, zövqü oxşayan incəsənətin nailiyyətlərindən bəhrələnmək olduqca faydalıdır. Tarixin təcrübəsi göstərirki, fəlsəfə bəşər biliklərinin dəyərli məcmusuna arxalandığı zaman əhəmiyyətli olur. Fəlsəfə və elm tarix boyu bir-birindən faydalanıblar. Müasir elmi ideyaların əksər qismi vaxtı ilə fəlsəfə tərəfindən irəli sürülmüşdür. Antik yunan filosofları Levkipp və Demokritin  maddənin atom qurluşuna dair fikirlərini, P. Dekartin refleks anlayışını, hərəkətin  saxlanması pirinsipini, fransız filosofu P. Qassendinin və məşhur M.V. Lomonosovun molekulların atomlardan ibarət mürəkkəb hissəciklər şəkilində mövcüd olmasına dair nəzəriyələrin və s. buna misal göstərmək olar. Eyni zamanda elm tərəqqi etdikcə fəlsəfəni əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdir. Fəlsəfənin müstəqil elm sahəsi kimi formalaşması da humanitar, texniki, təbiətşunaslıq elmlərə biləvasitə bağlıdır. Məhz həmin elmlərin inkişaf prosesində fəlsəfənin yeni-yeni problemləri əmələ gəlmişdir.

Müasir dövürdə fəlsəfənin digər elmlərlə qarşılıqlı  əlaqə dairəsi dahada genişlənmişdir. Fəlsəfə varlıqla şüurun unversal münasibətini, onların ən ümumi inkişaf qanunlarını öyrənərkən “insan-dünya” problemini tədqiq edən bütün başqa elmlərin nailiyyətlərindən bu və ya digər dərəcədə istifadə edir. Bunsuz o, inkişaf edə bilməz. Onun tədqiqat metodları da məhz həmin prosesdə formalaşmışdır. Fəlsəfənin başqa elmlərlə, biliyin digər sahələri ilə qarşılıqlı əlaqəsi onun inkişafının zəruri şərtidir. Bunu fəlsəfənin tarixi tiplərinin nəzəri təhlilindən bir daha aydın görmək olar.